әуелі Алла жараттың
Аспан мен жерді пәм етіп
Алты мыңдай нәубет
Көк миуалы көгерттің
Жер жүзіне сән етіп
Жебірейлі періште
Жетпіс жыл билеп адамды
Бізге құран ал деген
әзірет Нұхының уақытында су тасып
Мұсылманның баласы
Кемеге салып ал деген
әузі деген кәпірге
Кемеге міне қал деген
Періштелерге бұйырған
әузінің терісін ал деген
Асық жілігін дарияның бетіне
Көпір қылып сал деген
Терісінде сол күннің
Төрт үлкен дария бар деген
Дарияның атын айтайын
Жайхын-шайхұн мін парап
Нұхыға түгел ал деген
Ай менен күнді жараттың
Рәушен жарық шамменен
Ыбырайым,Кенған екі ауыл
Алжасып дінге таласқан
Кенғанның бір әулеті
Іше берген арақ шараптан
Ыбырайымның әулеті
Келемесін қайырып
Ақап таудың етегі
Арапа бізге болсын деп
Алты тақты араптан
әжі барып дәм татты
әжі білімді бұлатқан
Он сегіз мың ғаламды
Сонда Сүлейменге сұратқан
Мұсылман кәпір бірігіп
Араласып жүргенде
Құлшылық үшін құдайға
Мұхамбетке үмбет болғанда
Бір дін құрсаулық қорықпыз
Атамыз Әнес сахаба
Мұсылманның баласы
Бір жүз жиырма бес таңбалы
Осы отырған көпшілік
Сол Әнестің аймағы
Араптар асып кетіпті
Мекке- Мәдине болады деп
Асанқайғы, Қазтұған
Алты жұрт кеткен бұл жерден
Әнестен туған Жабалды
Түбі атамыз Майхы би
Жайлыхан мен Сейліхан
Сейліханның баласы болғанда
Сегіз арыс бұл түркмен
Ақалтеке,Ерсары
Әйләдір,Жәуміт дегізген
әуелі туып егізден
Түмен деген кісіні сонда
Кіндік ата дегізген
Ат мініп барып асынған
Айләдір деген батырға
Шәудір деген бір ауыл
Қазақ қалпақ туыс секілді
Жақын екен арасы
Қазақ қалпақ екі ауыл
Әләу батырдың баласы
Қалпақ екен ағасы
Қалпақтың келіп алған жер
Әму дарияның сағасы
Төменгі жер Ер Сұлтан
Мұның келіп қалған жері
әр шахардың қаласы
Қоңырат,Шымбай екі шал
Бұл қалпақтың салған қаласы
Ағарыс пен Жанарыс
Кіші атам Бекарыс
Үш ананың баласы
Қарабайрлы менен Ғания
Сауран ,Сырменен
Көшпелі болып сахара
Қырға шығып кетіпті
Кіші жүздің баласы
Жалайыр мен Даулат
Ұлы жүздің баласы
Арғын мен Қыпшақ
Қоңырат Найман төрт ауыл
Ортаны мекен етіпті
Қатықсыз қалған қалмақ жерінен
Білімді би төре мен
Тап сол жерден айырылып
Адай,Әлім байұлы
Тама- Табын жеті ру
Төмен қарай бұрылып
Тарғабайдың тауынан
Қатықсыз қалмақ жауынан
Бері шығып кетіпті
Саураннан келген ел екен
Мекен еткен жер екен
Сонда екі арасын бітірген
Хайбазы деген хан екен
Кіші жүздің ішінде
Мейізді шалдар да бар екен
Ең кейіні- бергі алшыннан
Нәдір қожадан туған жеті ауыл
Тама -Табын Кердері
Рамазан,Тілеулі,Жағалбайлы
Міне осыменен аршылған
Тастамай айтсам артынан
Құлақтай үні сарқылған
Шыға аламын ба бүгін шаршыңнан
Қара Кесек Әлім,Шүмекей
Майлыбай Әлім ағасы- ай
Алты аталы Әлімнің
Би Шолпан дейді анасы-ай
Жоғарыдан келген
Жосаба менен Қосаба
Әлім менен Шүмекей алады
Арғын Самал екі су
Тама -Табын алады
Жағалбайлы Кердері
Жайыққа таман барады
Қарақу мен Қаракөл
Есентемір,ел Беріш
Ысқақ,Шеркеш Байұлы
Кең қонысты жарады
Ұраны Мақай қара таз
Жас табан шар келдібай
Бұның қоныс еткен жер
Атыраудың сағасы
Жәнібек хан салған екен қаласын
Кіші жүздің баласы
Мекенсіз болып пырағы
Сонда Адайдың баласы
Жетпіс үй екен шамасы
Қонысына өкпелеп
Қырға қарай салады
Егізім Адай көшпе деп
Ала Сақал Алаша
Байұлының баласы
Сонда артынан қуып барады
Тыңдамады айтқанды
Оқ дәрісін текшелеп
Бір шығармын шетінен деп
Есболай,Шотан,ер Есек
Қырға қарай салады
Маңғыстауда үш түбек
Бұл Ноғайлардың жері екен
Қонып алып Адайлар
Құдықтың көзін ашады
Манағы келген жетпіс үй
Төрт мың үй болып жасады
Төрт Төрткілдің басында
Мекен етіп ел болып
Алпыс жыл қадам басады
Сүгір Бегендікұлы
Читать далее
Beket ata
Aisaghali
суббота, 1 декабря 2007 г.
Шежіре жыр
вторник, 13 ноября 2007 г.
Әбіш Кекілбаевтың Отпан тау тарихи-мәдени кешенінің ашылуында сөйлеген сөзі
Біздің халқымызда сөз бар. «Кəрімен жолыққан кезде-тауға бар» деген. Өйткені биікке шыққан адамның жанары тек кеңістіктің ғана шартарабын көріп қоймайды, өзі өмір сүріп келе жатқан тіршіліктің арғы-бергісін көретін уақыт мінберінен де көз салады. Осы тұрған Отпан тау күнде көріп жүрген, жоқ қарап келетін шоқы сияқты болып сезілгенмен, бұл адамзаттың санасына мың жылдап орныққан атақты биіктердің бірі. Өздеріңіз білесіздер, арғы-бергі жөнінде айтылатын сөз көп. Ауызекісін былай қойғанда хатқа түскеннің өзі, ертедегі адамзаттың ең бір теріскей
қонысы Евразияның ең ежелгі мекендерін жайлап жатқанымызды куəландырады.
Өйткені, бір кезде Александр Македонский ұлы жорығын бастардың алдында өзінен бұрын осы тараптарға ат ізін салған Кир мен Дарий патшаның барлаушыларынан қалған мағлұматтарға қанағаттанбай, өз бетімен де шолу жасаған. Тұранды алғаннан кейін ұстазы Аристотельге, шешесі Олимпиадаға
хат жазған. « Мен теріскейдің суық мұхитына дейін жеттім. Ол беттегілерді таптап кетуі мүмкін багоктер мен гоктарды батыста Репей мен Қаптың, шығыста Мəру мен Сияқкуктің қуысына тықтым», деп мақтанған. Сол рапорттардың ішінде айтылатын Сияқкук – мынау жатқан Отпан тау! Бір кездегі атақты Бируни, оның бері жағында осы өлкені талай көріп қайтқан араб пен парсылардың Фадлан ибн Батути, Калашили тағысын тағы көптеген зерттеушілердің кітаптарында анық жазылған. Сияқкук деген – Қаратау деген сөз. Қазақтың жерінде тау көп, су көп. Бірақ біздің барлық бабаларымыз тау мен судың атын атап, түсін түстеп жатпастан, бəріне тау, су деген сөз қойған. Жерді жарып ағатын жарма өзенді Ертіс, жердің бетін жыртпай ағатын өзенді-Есіл, жан-жағына жайылып, шалғын шашып ағатын өзенді Жайық, Жазық деп атаған. Ендеп, сағаға құятын үлкен дарияларды Еділ деп атаған. Тыныш аққан өзенді Тыныс деп атаған. Тұнық аққан өзенді Дунай деп атаған. Біз көзіміз көрген Евразияның жазығында ат қойған ата-баба біреу, қойған
аттары ұқсас. Бəрі де судан шыққан, таудан шыққан. Мынау біздің жағамызда жатқан таудың бəрі, басына қар түссе-Алатау, қар түспесе-Қаратау. Қаратаумен жақпарлас жататын тауларды Ақтау, Бауыртау, Қызылтау деп атай берген. Мінеки, сол атақты Сияқкуктің осы Маңғыстауға бұйырған екі пұшпағында екі үлкен кіндік, биік бар. Біреуі Қаратаудың шығыс жағындағы Бесшоқы, ал, бірі – Отпан. Отпанның жолының бөлек болатыны осы елді мекендеген, осы жерден кеткен жеті жұрттың жетеуінің де көп орныққан ортасына, тарихи ядросына орналасқан биік. Осы жерден кеткен 7 жұрттың жетеуі де осы тауды сағынып көріп, жылап кеткен.
Соның ішінде алғаш рет ешқайда кетпей де, көшпей де, мұның баянды тұраққа, баянды елдікке жеткізген дəуренін көріп тұрған бірінші ұрпақ – біздер. Бізге бұл баянды тарих-оңай бұйырған жоқ. Осы биікке шығып тұрып, жан-жаққа көз салсаңыздар, біз бен сіздің тура жанымызда, аты ұмытылмаған, қаны бойымыздан
суымаған бабалардың ізі əлі сайрап жатыр. Отпан таудың күн батыс бетінде баяғы Иса-Досанның, отаршыл үкіметтің əскери күшін жойып жіберетін жері – атақты Үшауыз тұр. Мынау жатқан қара жолдың бойынан осы түбектен бір кезде біздің ата-бабаларымызды түгел қуып шықпақ болған əскери экспансияның экспедициялары өткен. Мына жатқан ұлы жолдың бойымен бір кезде 1870 жылы 1 мамыр күні граф Кутаисов, Кавказдағы патшаның наместнигі Михаил Романовтың арнайы жұмсауымен келіп, Маңғыстауға 7 қатар жаяу əскер, 6 рота əскерилер, атты артиллерия жəне бірнешелеген артиллериялық взводтарды жетектеп, ұлы даладағы көтерілісшілерді қырып-жою үшін жорыққа шыққан. Олар дəл осы биікке, 7-ші, 8-ші мамыр күні жетіп, 9 мамырда ешбір жерден адам таппай, барлық елдің Арқаға, Шығысқа, Хорезмге, Жаңғақтың ойына қашып кеткенін көріп, ел таба алмай
келгенде, мына тұрған Бекінің құдығының басында, өздеріміздің қадірлі аталарымыз Төлептің баласы Мəмбетнияздың, Досжанның баласы Есіркептің, Қаражігіттің баласы Қапардың ауылын тауып, үшеуін Құнансуға айдап келуге бұйрық берген. Сол кезде біздің ақсақалдарымыз үш күн мұрсат сұрап, өзіміз барамыз деп қалып қойған. Олар қайтадан кері Құнансуға барып, күтіп жатқан. Мамырдың 18-не дейін күткен, 18-не дейін ешкім келмегеннен соң, «Бұл адайлар
бізді жер соқтырып, Үстірттің үстіне шығып кеткен көтерілісшілерге қосылып кетті. Ең соңғы жұрнақтарынан айырылып қалдық», деп патшаға рапорт берген. Нəтижесінде кавказ əскерін басқаратын граф Мельниковтың өзі келген. Сөйтіп, маусым айында, осы жерде, қашып-пысып жүрген 34 ауылдың басшыларын тауып, Құнансудың басында жиналыс ашқан. Ал, 23 маусым күні, Адай аймағы түгел бағындырылды. Тірі қалғандары бұл аймақтан алысқа кетті. Қалған елге осы көтерілісте үкіметке көрсеткен зияндардың бəріне контрибуция төлейді деген қаулы шығарып, осы аймақтың басшылығы ретінде Дағыстанның Мақашқаласынан Арфеленский деген қадиды найб етіп алып келген. Сол күзде жəне оның орнына Гусейнов қожа деген найб келеді. Сөйтіп, олар біржолата түбекті бізден босатуға, бұдан былай бұл жер қазақтың мекені болмауға əрекет етіп, жоспар құрған. Бірақ біздің қайсар ата-бабаларымыз Ақтау, Қаратаудың қуыс-қуысын жайлай жүріп, күресіп, бұл түбекті ешбір жауға бермеген. Қайтадан қарулы көтерілістер басталып, қазіргі Жемнің Атырауға құятын сағасында полковник Сабанчеевтің, оның аржағындағы Сам, Асмантай, Матайдың жерінде полковник Бойковтің əскерлері адай ауылдарын қырып, шабады. Ол туралы жазған күнделіктері осы кезге дейін сақтаулы.
Бұл құтты қоныс, қазыналы түбек, бүкіл адамзаттың көзін қызықтырған алтын сақа – оңайлықпен тұрақтап қалған жоқ. Біздің ата-бабамыз бұл жер үшін, бергі тарихтың өзінде 3 ғасырдан астам табандылықпен күресті. Маңғыстаудың қазынасына қызығу, Маңғыстаудың байтақ жазирасына қызығу, оған оңнан-солдан көз аларту күні кешеге дейін жалғасты. Күні кешегі Маңғыстаудың мұнайы мен газы ашылған кезде, Маңғыстау түбегі қайсы республикаға қарау керек деген дау, қайта құру дəуіріне дейін жеткенін өздеріңіз білесіздер. Мінеки, осының барлығына үлкен төзімділікпен, жасампаздық жігермен, күрескерлікпен, тарихи санамен, ата-бабаның əруағының алдындағы адалдықпен бүгінге жеткізген біздің аға ұрпақтарымыз, баба ұрпақтарымыз. Иншалла, олардың жандары жəннатта болсын!
Бұл таудың басына біздің халқымыздың қуанып, шаттықпен көтерілген заманы болыпты дегенді мен ешуақытта естіген жоқпын. Бұл тауға, халықтың басына қауіп
төнгенде, елдің шетіне жау тиген кезде Ұран отын жағуға жиналған. Кейін тіпті ол
мүмкіндіктен де айырылып қалған. Жаңағы мен айтып тұрған 1871 жылы маусым айының ішінде осы жерге атақты Ломакин деген патшаның əскербасшысы келген. Қазақтың 200 ру басшысын жан-жақтан əскермен қудырып жүріп алып келген. Сөйтіп, Отпан таудың басына шығу – олар үшін бүкіл Маңғыстауды бағындырумен пара-пар ұғым болып саналған. Осы жерден шығып, анна тұрған Бесоқтыға барып, опорный пункт құрып, онда майор Наврацкийді тастап, одан кейін Соболевке жүктеп, Мəлік пен Боғданың құдығынан бастап, бейбіт жатқан адай ауылдарының түйелерін, жылқыларын, жігіттерін, артқан жүктеріне дейін тонап, алда болатын Хиуа жорығына əзірленген. Сол кезде бұл далада қайтадан, ұлт-азаттық көтерілістерінің екінші кезеңі басталған. Оны басқарған Ермембет Туровтың қол
бастаған жері осы жерден алыс емес, əудем жерде. Соған жете алмай жолда жазалаушы отрядтардың қолынан Самалық, Томпиевтың сарбаздары осы төңіректе
қырғынға ұшыраған. Мінеки, бұл тарих, біз үшін жалпы тарих емес, нақты өзіміздің өмірбаянымыз, əрқайсымыздың жүрегімізде жатқан жарамыз. Ендеше, бүгінгі қуаныш, осы тұрған əрқайсымыздың қуанышымыз, əр шаңырақтың жеке қуанышы!
Мұндай күннің осыншама батырлар өмір сүрген бірнеше ғасырлардың ішінде болмай, бүкіл қазаққа тəуелсіздік келіп, бүкіл қазаққа ортақ азаттық келген қазіргі күндерге тап болуы тегіннен-тегін емес. Ол – тарихи заңдылық. Өйткені, қазақтардың жайлап жатқан мекені – бүкіл Евразияның кіндік төрі. Жан-жақтан,
шығыс, батыс, оңтүстіктен, теріскейден де бұған сұқтанған көздер аз емес. Сондықтан, жалпы, қазақ халқы бақташы халық емес, өзінің осы ұлан-байтақ жерін қорғап жүрген шекарашы, сақшы халық. Біз сол санаттамыз. Біз жаттың жеріне қызыққан емеспіз. Адай аламаншы, ұры-қары болды, ананың малын, мынаның керуенін тонапты дегеннің барлығы, осы ұлы далаға жаңағыдай экспансия бастау үшін таратылған лақап сөздер. Тарих беттерінде қалып қойған, күңгірт жақтар. Мұны, отарлаушылардың өздері жазып кеткен жəне басқа құжаттары дəлелдеп,
жоққа шығарып жатыр. Сондықтан біз, ата-бабамыз үшін ешнəрседен қысылып-
қымтырылмаймыз. Қалған жұрттың алдында кісімсімейміз. Өзіміз үшін де ештемеден ұялмаймыз. Біз – Алтайдағы, Орбұлақтағы батырлардың, Оңтүстік Қазақстандағы Аңырақай төсіндегі қан төккен батырлардың, Сарыарқаның сан қиырында, Жайықтың бойында қан төккен батырлардың, Еділдің бойын ендеп соғысқан ерлердің есімдерін қалай ұмытпасақ, солардың санатында күні кешеге дейін елі үшін, қазақтың бостандығы үшін, қазақтың болашақ ұрпағының игілігі
үшін қан төккен өз ата-бабаларымызды да ұмытып жүре алмаймыз. Олардың əрқайсысы атын атап, түсін түстеуге лайық жандар. Бірақ олардың саны өте көп. Олар жөнінде ақиқаттар əлі анықтала түседі. Осы ұлан-асыр, ұланғайыр ерліктің, отаншылдықтың, тарихтың алтын арқауындай болатын бір тағдыры, осы елді
3 ғасыр бойы, табан аудармай, қорғап келе жатқан байырғы халықтың түп атасы, түпкі алтын тамыры-Адай ата!
Адай ата қазіргі қазақ халқын толықтырған 62 алтын баулы атамыздың қайласы сияқты. Бүкіл алаштың, бүкіл қазақтың құрметіне татитын, оған еңбегін, қанымен, жанымен, артында қалған ұрпағымен, ұрпағы ие болған өлкемен, ұрпағы баққан қазынамен дəлелдеп кеткен атақты Қаһарман. Осы алтын аруақтардың атын, абыройын қорғаштау, біз сияқты ұрпаққа бұйырған. Біз баяғы бабаларымыз тəрізді «Ақ білектің күшімен, ақ найзаның ұшымен» қорғамаймыз, ендігі жерде қазақтың намысын, қазақтың жерінің тұтастығын парасат-пайым, береке-бірлігіміз, бейбіт жарыста бəріне төтеп бере алатын бəсекешілдігіміз, білімімізбен, сабырлылық,
кісілігімізбен, іштегі ынтымақтастық, сырттағы ықпалдастығымызбен дəлелдей
аламыз.
Бүгіннен бастап, біз үшін қанын төккен, терін төккен, ата-бабаларға: еліміз, жеріміз үшін сағынтып келген тəуелсіздікті мəңгілік ету үшін Сіздер қалай жан алысып, жан беріссеңіздер, біз де солай қалтқысыз күресуге дайынбыз, сіздер өз замандарыңызға қандай сəйкес, лайықты əрекет ете алсаңыздар, біздер өз заманымызға лайықты еңбегімізді жасампаздықпен дəлелдей аламыз деп сендіреміз. Ата-бабаға осы үшін ант береміз. Қысқасы, қиындықпен келген
тəуелсіздіктің басына енді қайтып қиындық түспеуі үшін тарихтың алдындағы, аруақтың алдындағы барлық жауапкершілікті осы бүгін тірі жүрген ұрпақ өз мойнына алуы керек. Бұл жерде сен биліксің, мен халықпын, сен үлкенсің, мен кішімін деп шалқайыспау керек. Бəріміз бір шаруаның басы-қасында табылып, күні кеше ғана халықтың ішінен шыққан зиялы қауымның өкілдері бастап, бүкіл əлеумет болып қостаған үлкен іске, биліктің өзі иіліп, қолғабыс беріп, осы қуаныштың бас шашуын шашушы болып, жиылып тұрғаны жанды қуантады. Мен осы игілікті үлкен істің бастамашысы болған азаматтардың барлығына, сол бастаманы қолдаған қалың əлеуметке рахмет айтамын! Халықтың көкірегінен шыққан ыстық бастаманың ыссы табын суытпай, өнікті іс қылып, жас ұрпақты
отаншылдыққа, жасампаздыққа тəрбиелейтін ұлы айбар, ұлы қуаты қылып пайдалануға еңбек еткен билік орындарына, оның ішінде Маңғыстау облысының əкімдігіне, менің құрметті інім, замандасым Қырымбек Елеуұлы Көшербаевқа рахмет айтамын!
Қысқасы, Маңғыстаудың Қазақстан экономикасына қосатын үлес-салмағы қандай
мол болса, осында тұрып жатқан қазіргі халықтың Қазақстанның болашағы үшін, егемендік, тəуелсіздігіміздің тағдыры үшін жауапкершілігі де сондай зор екенін ұмытпайық.
Баршаңызға амандық тілеймін, сау-саламат болыңыздар!
Читать далее
четверг, 8 ноября 2007 г.
ҮСТІРТ БАЛЛАДАЛАРЫ
Шығыстан атқан Таң сәби төңірекке таңдана қарай қалған. Бейкүнә да тап- таза қалпы. Саф –самала демі сезіледі. Періштедей пәк пейілімен кең дүниеге талпынып, көкжиекке өрмелей келе жер үстінің әбігер-әурелі тіршілігіне таңдана бастаған. Көз алдында болып жатқан қым-қуыт сергелдең-сенделістен сәби жаны сескене секемдене, шырқау көкке шегініп барады...
Бұл өңірде Шығыс Ана дүниеге әкелген әр күндік Таң сәбидің кіндігін кесіп, Күн деп көркемдеп ат қойып, алтындап айдар тағып, заңғар көкке сапарға шығарып сап, оның сәрілік, түстік, кештік деп аталар ғұмыр кешуінің куәгері болып, ақыр аяғы оны байбайлап Батыс Бабаның құшағына тапсырар кәрі Кейуана Күйкен. Белінің бүкірлігі Әже Шың қисапсыз қилы-қилы сыр мен шерді көкірегіне жинай берулі. Қыруар хикметті қыңқ етпей көтере берулі. Тағы бір дүрлігістің боларын білсе де, басын көтерместен сабырлы қалпын сақтап, мізбақпастан жата берулі. Көрмей жүрген құқайы дейсің бе?.. Бұл шошынып, сабырсыздық танытса өзгелерден не жорық?
Реушен, Құла ат Һәм қырық жігіттің ерлігі
Күйкен Кейуананың кәрі көкірегінің тартылмастай тамырынан таралған бір тін іспетті терең шыңырау «Бәйкүшіктен» суарылған қалың жылқы, байырқап жусай қалды. Тек аламан үйірді алдына салып айдайтын Жүйрік құла бір тықырдың таянғанын сезгендей қамыс құлағын қайшылай тіктеп, оқтын-оқтын құбылаға көз тіге, бас шұлғи оқырана түсіп, шашалы тұяғымен жер қарпый берген. Алалы жылқы, аршынды шыңыраудың иесі Тастемір Реушен бай- уәлі, жылқының тілін білетін атсейіс болса, Жүйрік Құланың бұл қылығын қапы жіберсін бе?
-Сені жауға бергенше, өзім жау боп тиейін, «Қосағал төрткүл» асырып, ат басын сонда тірейін...
Жылқымен тілдесіп, күбірлеген байдың бұл сөзін қасында тұрған бас жылқышысы Үлкенбай анық естіді, бірақ әліптің артын бағып, тісжармастан өзіне берілер әлдебір тапсырманың барын біліп, оны тыңдауға дайын кейіп танытты.
-Жылқыны бүгіннен қалдырмай «Қосағал төрткүл» айда. Құланы ерттеп мін, түнде арқандап қоярсың. Адайдың жылқысын шабуға қалың қол келеді. Оны мына құла ат сездіріп тұр.
Байдан келген пәрмен осы болды. Сырты түкті жануардың әрекетіне сонша елітіп, сонша сенген мырзасының мына қылығына қайран қалып, шүбәлі болса да, жылқышы атқа қонды. Жусап жайбарақат тұрған жылқы жаусыз-жәлем жөңкіле жөнеп берді. Үстірт үстінде байырқай жайылып жүрген киіктің үйірі үркіп, бытырай қашты. Боз жусанның түбіне жайлана жайғасқан бұлдырық аяқ астынан бықпырт тигендей бебеулей ұшты.
Ымырт үйіріле «Қосағал төрткүл» бауырайына жеткен көп жылқы тебісе ентігулі екпінін басып, біраздан соң тебіндей жайылысқа көшті. Атсоқты болған Үлкенбай құла атты арқандап тастап, көзшырымын алмақшы еді. Жүйрік Құла айбатты арынын үдете түсті. Айналсоқты қылшылбырын үзердей жұлқып, қазықты үдере айналып таң атқанша тыншу таппады.
Жылқының соңынан Реушен бай да жеткен екен. Үлкенбай Құла аттың түнімен ұйқы бермегенін айтты.
-Ендеше жарық түсе хабаршы да келер. Қасиетті жануардың неге байыз таппай арқандаулы айналасын қазып тастағанын сонда білерсің- деді Реушен.
Айтса айтқандай сәске болмай-ақ астына мінген көбең аттың омырауы ақ көбік болып шабарман бала келді.
Адайдың Бәйімбеті болып кеткен Сүгірәлінің тоғыз ауылын түркпеннің жасанып келген қалың қолы шауып кетіпті. Жауды бұл ауылдарға бастап келген Алдамжар деген біреу екен. Түркпендер берген алтын-күміс теңгеге сатылып, «шабылса жағалбайлы шабылсын» деп таңғы тәтті ұйқының құшағында жатқан бейғам ауылға жаудың жасағын жауып жіберген дейді. Басқа батырларға хабар жіберетін ошаң етер ешкім жоқ. Мал-жанды айырып қалу үшін Бәйімбеттің қырық жігіті атқа қоныпты. Олар жау жасағы келетін күні бағып жүрген жылқыларын айдап тастап, құрықшылық ептіліктерін сынамақшы болып, сайыс өткізбекке аладөңге үй тігіп еру жатқан екен. Түрікпендер жылқышылардың қаннен-қаперсіз жатқан жағдайын алдын-ала Алдамжар сатқын арқылы біліп отырған дейді.
Заржақ жүгірмектің айтқан хабарын тіксіне тыңдаған Реушен бай «Бәйімбеттің қырық жігіті атқа қонды» дегенде көңілін демдегендей болды.
-Жігіттер, олай болса қам жемеңдер. Мұңалдың бұл жігіттері жау қанша болса да намысты қолдан бере қоймас, иншалла кеткен кек қайтар. Үлкенбай, сен де қопаңдамай жылқыға ие бол.
Осыны айтып жарамды жорғасын тебіне түсіп, аяңдатып жайбарақат кетіп бара жатқан байдың бейқамдығына Үлкенбай іштей күйіп-пісті.
« Ойпырым-ай, қолдарында құрықтан басқа қаруы жоқ қырық жігіт қанша қасқыр болса да бес қаруын сайлап келген екі жүз түркпенге қандай қауқар жасар? Уәлі, көріпкел дегенге жәкем де айта береді-ау... Өз жылқысы аман болғасын абыржып қайтсін. »
Құданың құдіреті, сол күні бесін ауа күн райы күрт суытып, шайдай ашық аспанды бұлт торлап алды. Кәрі Күйкен тағы бір күнді буырқанып бұлты тұтасқан Баба Батыстың құшағына тапсырып, келер таңды күткен.
Ертесіне бозқырауланып үзгірік ескен шыңның үстінен қолға түскен олжаларын шашу шығармастан тас түйін болып түркпеннің қалың қолы өте берді. Елдеріне қайтқан беті. Сол сәтте құрықтан басқа қаруы жоқ қырық жігіт жасанған жауға тұтқиылдан лап қойды. Жігіттер жай отындай зымырап, жау жасағының арасына сіңіп кеткен. Басталып кеткен аласапыранда түркпендер мылтықтарын кімге қалай атарын білмей дал . Жеңіл киім, шолақ жең шапан киген жау аяқасты қақап кеткен суықтан қолдары жуыспай, өзге қаруларын да оңтайлы жұмсай алмай қапелімде жандәрменде күй кешті. Шөгерме кигендердің мойнына көз ілеспес шапшаңдықпен құрық салған жігіттер, жауларын баудай түсіріп жатты...
Реушен уәлі қателеспепті. Бәйімбет сарқасқа, Еснияз батыр бастаған қырық жігіт өздерінен бес есе көп түркпенді құрықпен малша тізгіндеп, тұтқынға түсіріп олжаланып бара жатқан мал-жанды құтқарып қалды. Құрық сатқын Алдамжардың мойнына түспей,басындағы шөгермеге түсіп алтын теңгелер жерге шашылған. Бұл көрініске алаң болған құрықшы жігіттен амалын тауып сытылған сатқын қу жанын сауғалап құла түзге безіп барады...
Сол жолы шабандоздардың өзара өткізбек болған сайысы шын жауымен айқаста өткен. Сөйтіп, бұл өлкенің сайыпқыран салқамдары қару –жарақсыз құрықпен-ақ жауды қайтара алған кезі болыпты
Бүгінде ешкім біле білмейтін, қалам ұстап жүргендердің ешбірі жазбай жүрген адай жігіттерінің құрықшылық өнерін тек Кейуана шың Күйкен біледі. Бұл да бір хас өнердің бір түрі еді-ау. Бұл Үстірттің үстінде талай-талай шу асауды, арыстанша арқыраған адуын, мінілмеген бесті айғырларды жалғыз-ақ жігіт қыл сағақтан құрық салып тұралата қояр еді. Жылқыны жабыла қуып бұғалық тастап ұстауды Үстірттің үлкен-кішісі әлсіздің қарекеті санайтын.
«Құрықшыға шалт қимылдап, шапшаң жүзеге асырар әдіс керек, құрықты құр аттың қыл сағағына түсіре алмасаң «шаруаңның біткені» дей бер. Сәл мүлт кетіп құрық аттың алқымы емес, мойнына түссе омыраулап кеткен ат адамға күш бере ме, сүйреп кетеді. Сүйрелгің келмей жібере салсаң, белең алған бесті асау енді қайтып маңы түгіл шаңына жуытпас. Тек білек күшің емес, мүлт жібермес мерген әдіске сүйен. Жылқы бақтың екен құрықшылық өнерді білмей болмайды». Жылқы бағуға шыққан бозбала Үлкенбайға кезінде Реушен бай осылай деген еді.
Ел шетіне келген жауды адамнан бұрын сезіп, иесіне білдірген Жүйрік Құла шынымен қасиетті пырақ екен. Атының тілін түсініп, қалың жылқысын жау көзінен тасаға айдаттырып тастап, дүрбелеңнен аман қалған, қырық жігіттің жауды қайтаратынын білген Реушен бай шынымен уәлі екен. Бұған Үлкенбай сол жолы қапысыз көз жеткізген-ді.
Шіркін, Жүйрік Құладай бір аты болған жігіттің арманы бар ма? Обалы не, қалың жылқының ішінен қай жылқыны ұстап, бас білдіртіп мінем десе де, Реушен бай мұның қолын қаққан емес. Бірақ Құлаға жетер қылқұйрық қайда? Есіл-дерті қайтсе де бір ерен жүйрік болар құлынды қолға түсіру. Мұндай құлын туар биенің келісі мен тұрқы жайлы бұл Реушеннен де, басқа атсейістерден де сөз реті келгенде суыртпақтап сұрай-сұрай жүріп, ондай биенің жылқы ішінде барына күмәні қалмады. Торы бие құлындап, жас құлын құлдырап жылқыға ерген екі-үш айдың жүзінде Реушен Маңғыстаудың ойы мен Текенің арасын қоныс еткен Алшынның асы мен тойы деп ауыл көрмеді. Бар ықыласы көкше құлынға ауған Үлкенбай мырзасының оралуын тағатсыздана күтті. Қайтсе де осы құлынды қалап алмақ.
-Шабан биеден туған бір жуас құлын бар, соны маған бер- деп Үлкенбай ақыры бұйымын айтты. Бас жылқышысынан ештеңені аянып қалмайтын бай, бұл құлынның тегін еместігін біліп, бірден кесіп ештеңе демеген. Түс ауа жылқы ішінде жүрген көп құлынның ішінен Үлкенбай қалаған көкше құлынды жазбай таныды.
- Жылқышым, мені алдапсың, бұл жуас құлын емес, көкайғырдың тұқымы екен, бере алмаймын. Мұның аты енді Алжетті болады. Бұдан басқа тағы бір бие жүйрік құлын туыпты. Оны аңғара алмай қалыпсың,ол анау боз биенің құлыны, омырау бітімі кең, аяқ алысы алшақ екен, сол себепті оның атын Шаттауық деп атадым. Құла ат, Алжетті, Шаттауық үшеуі менікі, ал мына бағып жүрген қалың жылқы сенікі, сосын тума –туыстікі. Керегіңе қалағаныңша жарата бер. Бұрыннан да қолыңнан қақпағанмын, енді де еркіңе бердім. Биыл мырза құдай берудей –ақ берген екен. Бұл үш жүйріктің үшеуі де көк айғырдың тұқымы. Иншалла, бұл үш пырақ менің атымды шаршыға жаятын болды.
Көк құлынға қолы жетпей іші әлем-жәлем болса да, Үлкенбай өз қателігін түсініп, ыңғайсызданып қалды. Уай, әттеген-ай, «шабан бие, жуас құлын» деп алдап сұрап нем бар еді. Бұл ауылдың шиеттей бала-шағасының ауызы аққа жарып, қазаны майланып отырғаны мырзаның арқасы емес пе? Қалыңын беріп, қалаған жерден қыз айттырып жар сүйсе, қалауын жасаған мырзасы емес пе, дөдегелі ақ үзік жауып алты қанат ақбоз үй көтерсе онда да қамдап, қамқорлаған мырзасы емес пе! Енді бар дегені болып, қымыз бен етке тойынып алып, жылқы ішінде пәлен жылда бір туар құлынға көңілім кетіпті-ау. «Аяз әліңді, құмырсқа жолыңды біл» деген. Көкайғырдың тұқымы болып туған қылқұйрықты міну не теңім?..
Көкайғырдың тұқымы жайлы Үлкенбай талай естіген. Реушеннің айтуынша әлімнің Әжібай, Аралбай деген деген байлары жылқыдан бір өңкей байтал қысырақты бөліп алып, үйірге жас айғыр салып теңіздің жағасына айдап тастайды. Жылқышы үйірге салған айғырдың өліп қалғанын хабарлайды. Үйірге басқа айғырды салса, бір түннің ішінде ол да өліп қалады. Бұл жайдың тегін еместігін біліп, ағалы- інілі байлар жылқыға түнгі күзет қойыпты. Жылқышылар кірпік ілмей күзетіп отырса, түн ортасы ауа теңізден бір көкайғыр шығып, өзіне қарсы шапқан сәуірік айғырдың мойынын бұрап өлтіріп, үйірге шабады. Жарық болмай көкайғыр теңізге қайта түсіп, көзден ғайып болады. Бұл оқиғаны естіген ағайынды бай жігіттер үйірге суын айғырдың шапқанын естіп қуанады.
Кейіннен осы үйірдің тұқымы барымтадан бөліске түскенде Тастемір Реушеннің үлесіне тиген буаз биеден бүкір көк құлын туады. Бүкір құлынды нысаналы екен деп Реушен үйірге салған. Сол нысаналы көк айғырдың тұқымы бұрын тек Құла ат болса, енді Алжетті мен Шаттауық секілді қос жүйріктің туғаны да. Уәлі қашан күмәнді сөз айтып көріп еді.
Қасиетті Құла мен Алжеттінің ақыры
Тәңір жазып, Реушен бұл үш жүйріктің талай бәйге алғанын көрген. Тірлігінде жан баласына қимай «түтікпенен су беріп, түндікпенен күн берген» бұл арғымақтардың ақыры не болып еді? Бәйімбет, Байпақ Шопан үлкен жиын беріп, берісі Маңғыстаудың ойынан, әрісі Ойыл мен Қиылдың бойынан кілең ығай-сығайдың бәрі келіп, бәйгеге көп жүйрік қосылды. Жиынның салтанат-даңқын асырып аспандатқысы келген бұл ауыл мерекені алшын мен келшінде ешкім алдын кесіп өте алмайтын, аузының дуасы, сөзінің киесі бар ағайыны Иса Тіленбайұлына басқартыпты. Реушен осы аста өзінің үш жүйрігінің өзге қыдыра жал қыл құйрықтыға бәйге бермейтініне сеніп отыр. Аттар алысқа айдалып, жүйріктердің шаң берер сәтін сарсыла күткен көпшілікке ақыры қарауыл қараған жігіт қатар келе жатқан үш аттың көрінгенін хабарлады.
Бекзат қалпынан бір танбайтын Иса би осы сәтте сабырсыздық танытып:
-Япыр-ай, кімнің аттары болды екен?- деп қалды.
-Бір үйірдің жылқысы еді, бірін-бірі тастамай келе жатқан біздің аттар болар- деді Реушен. Айтса айтқандай бәйгенің алды болып Құла ат, Алжетті, Шаттауық келеді екен. Басқа аттардың қарасы көрінбейді.
-Бұрын соңды бір бәйгеде үш аты қатар байрақ алған ешкім болмап еді.Реушен садақаңды айт!
-Е, мен не деп садақа берем, садақаны аттары қалғандар айтсын!
Туғалы айтқаны артық-ауыс кетіп көрмеген уәлі Реушен сол жолы тілінен жазды, әлде тіл-көз бе? Жұлдыздай ағып келе жатқан Құла аттың тұяғы күзеннің тік ініне кіріп кетіп, толарсағы айрылып құлады. Алжеттінің басы қатты болғасын, Реушен бұл жолы да бәйге баланы емес, үлкен жігітті мінгізіп шаптырған. Аты озып, арқаланып келе жатқан жігіт «Адай Алжеттінің арындаған шабысын армансыз көріп қалсын» деп, аттың басын ірікпей ағытып қоя бергенде, алапат шабысқа шыдамаған қайран жүйрік тоқпан жілігі үзіліп құлады. Қатар шапқан үш жүйріктің ішінен тек Шаттауық қана жебедей зулап мәреден өте берді.
Бәйімбет ауылының сол жолы бас бәйгеге тіккен жүз қой, он қара, бір алтынын алып, Шаттауығын жетелеп, Реушен «Бәйкүшіктегі» ауылына қайтты.Қос жүйрігінің қатар құлағаны көңілін қатты құлазытса да, сол өкініштің орынын Шаттауық толтырып, талай жиында бәйгенің алдын бермеп еді.
Арал бойындағы ас
Аралдың жағасын жайлаған әлімдердің мықтысының бірі Нағашыбай әкесіне ас беретін болып, бәйгеге Шаттауықты қосуға Реушен де жеткен. Көлеңкеге қарап тігілген ақ отаудың төрінде отырып, түрулі тұрған есіктен сыртқа көз салды.
Үстірттен келген кәнігі ат бегі, майлан жары Саламат бай Көкшолақ атын ауылдың алдында қыдыртып жүр екен. Реушеннің кәнігі көзі қалт жібермеді ме, әлде тағы жылқының тілі тұрғай, қимылын түсінер көріпкелдігіне басты ма?
- Па, Мына шіркіндердің болдым, толдым деп жүрісін –ай. Ертең Шаттауықты тартпай-ақ қойыңдар. Тартсаң да, тартпасаң да бірдің соңы. Бәйгені мыналар алам деп жүр ғой! Бұл жолы Саламат та, Көкшолақ та егде тартып қалғанымен өзгеге жол берер түрі жоқ-деді қасындағы қосшыларына.
Қонақ күтіп жүрген үй иесі Реушеннің айтып отырған әңгімесіне таңданып қалды. Оның тегін адам емес екенін біліп, ертеңгі бәйге жайлы айтқанын ауылының ақсақалдарына жеткізуді жөн көрді.
- Үстіне суы төгілген шапан , басына көнетөз тұмақ киген бір адай қосшыларымен біздің үйге түскен. Осылай деп отыр.
- Қонақ адайыңның аты кім екен? Біліп кел және аттарды алысқа айдайтынымызды айтып бар, ертең бәйгеден кімнің аты келерін, алыстан келген адай емес, аспандағы құдай біледі - деді ауыл егесі әлім шал.
Бұл сауалдарына жауап алғысы келген жігітке Реушен оқшырая қарады.
-Атымды ертең білерсің. Аналарыңа айта бар. Атты Орынбордан жіберсең Саламаттың Көкшолағы келер. Бер жағынан жіберсең Шаттауық келер. Ал, Орынбордың ар жағынан жіберсе Бәйімбет Төртқараның Қара аты келер. Қайдан жіберсе онан жіберсін Адайдың үш аты бірінен соң бірі келер!
Реушен уәлінің тағы да айтқаны болып, дегені келді. Сол астағы бәйгеден Саламаттың Көкшолағы бірінші, Шаттауық бірдің соңы, оған ілесе Қара ат келді.
Үстіртің үстін қатар жайлап, бір- бірін құдадай қадірлеген атбегілер Аралдың бойын жайлаған әлімдердің сый сыяпатына қарық болып, елдеріне қайтып еді-ау.
Қыдыр аралаған ұлы қыр
Сол жылы ала жаздай жаңбыр жаумай, қоныстың сәні кетті. Күз түсе шаруаның шырқы қалмай, жұтқа ұшырап қалмас үшін ел Маңғыстаудың ойынан асып, Жаңғаққа құлады. Көшкен жұрттың соңында, елсізденіп қалған Үстіртті қимай Тастемір Реушен мен Олжашы Назар қажының ауылы қалды. Қыс түспей жатып, айдаған малының жайы кете бастағасын Назар қажы Реушенге барып ақылдасты.
--Малға жайылыс жоқ, жер қуаң деп жұрт Маңғыстаудан көшсе көше берсін. Мен ешқайда бармаймын-деді ол.
Бұрынғыдай бас мүжіп, арқаны кеңге салып отыратын күй қайда. Арық тоқтыны сойдырып, ары –бергіні сөз қылғаннан шаруаға келер пайда жоқ. Назар қажы атын суытпай ауылына қайтты. Ойы сан-саққа кетіп, тұяқкесті болып тозған төңірекке қарап, көңілі құлазып келе жатты. Кәрі шың Күйкеннің тұмсығынан бір аттылы кісі келеді екен. Назар қажы бейсәует жүрген кісіні күтіп, амандық саулық алысып, жөн сұрасты, мал-жанның қысқы қамының қиын жайын ойлап налып келе жатқанын жасырмады.
- Осы келе жатқан бағытыңның оң жағына бір көш жерге көшіп қон. Сол жерге қыста. Жағдайың жаман болмас.Мен Баян деген адаммын.
Бейтаныс кісі осылай деп атын тебініп жүре берді. «Әлгі адамның ауылының қайда екенін сұрамаппын-ау...» Назар қажы артына бұрылып қараса, жаңа ғана қасынан жүріп кеткен адам жоқ. Әп-сәтте ғайып болған...
Кездейсоқ кездескен кісі айтып, нұсқап кеткен жерге Назар қажы көшіп қонды. Сол жылғы қыстан төрт түлік малдан тұяқ бермей, аман есен шықты.
Жазғытұрым мал мыңғыра төлдеді. Құдайды шын сүйіп, туған жерін қадірлеген қажыға сол жолы Үстіртті аралап жүрген Қыдыр жолыққан екен. Олжашы Назар қажы содан кейін де бұл қоныстан табан аударған жоқ. Қартайып өмірден өткен күні, тілегі қабыл болып ұлы қырдың үстіндегі шыңыраулы қонысы «Тәңкеге» жерленді. Төрт құлақты сағана там соның айғағы.
Шеркеш Бабаның Құлагері
Бұл Үстірттің үстінде талай бәйге болып, дүлділдердің дүбірі толас таппаған. Соның ішінде аламан бәйгеде арғымақтары өзгеге байрақ бермеген арда жұртты сескендірген Шеркеш Баба деген кісінің Құлагері бір бөлек хикая.
Әлқисса, малға жарлы болса да жүрегінің оты бар, аламан бәйге дегенде ішер асын ұмытар қазаққа тән дерті бар, жүз жылқыға татитын жалғыз жүйрік аты бар Шеркеш Баба Үстірттің үстіне көшіп келді.
-Бұл Адай бәйгеге жүз қой, он қара, бір алтын тігеді. Соны алғанда жарлы боламын ба?
Жүйрік аты мен өзінің атбегілік өнеріне сеніп, бес қанат қараша үйімен сыбай қонған оны адай ауылдары бөтенсіремей қарсы алып, еруліктерін беріп жатты. Күнде бір үйден бағланның басын мүжігеннен басқа уақытта, Баба Құлагерін баптаған. Әне- міне дегенше жүйріктің аяқ алысы сынға түсер күн де келіп жетті. Бәйімбет ауылы ас берді. Бәйімбет Бөлей де белгілі атбегі. Осы жолы ары бір ағайын оның Орбас атты жүйрігінен дәмелі. Бәйгені ошақ басында қалдырмақ. Сол үшін біраздан бері Орбасты балапандай баптаулы.
Айтулы мерекенің нағыз қызған кезі. Ел- жұрт ентелей күткен бәйгеде аттардың алды болып Шеркеш Бабаның Құлагері, одан соң Орбас көрінді. Қарақшыға таяғанда тартушылар Құлагерден Орбастың шылбырын оздырып, бас бәйгені бермейтінін білдірді. Жиналған жұртты әрі –сәрі еткен бұл дау аттарды қайта жарыстырғанда шешілетін болып, пәтуа жасалды.
-Қане, шеркеш, бас бәйгеден дәмең болса атыңды қайта қос!
Қойдың жұмыршағына сабын езіп көрсетіп тұрып, ауылдың тентек жігіттері осылай сес көрсетті.
Хас жүйрігінің амандығын ойлаған Баба амалсыз бірдің соңына келіспеске шарасы қалмады. Қойдың жұмыршағына езілген сабын бәйге аттың қолтығына жағылса, ол қайта келеге келмейді дей бер. Тентек пен теліден бәрі шығар. Бәлесінен аулақ. Бәйгенің бас аяғы бұл емес. Құлагер аман болса талай қылқұйрықтыны шаң қаптырып, талай атсейісті тәубасына түсірер, әлі. Есесін жіберіп алған Шеркеш Баба өзін осылайша жұбатқан.
Жоғары адай жер аяғы кеңігесін жылдағы әдетінше жаз жайлауы Жем, Сағыздың бойына көшті. «Топырақ шашты-Наршөккенде» атақты Тіней Жұбанбайдың ағасы Қалниязға ас берілетін болып сауын айтылды. Бұл жиынға Баба жаңадан тіккен алтықанат үйімен Құлагерімен барды. Текеге дейін атағы кеткен Тіней ауылының бұл асына ат жетер жердің бәрінен небір атсейістер баптаған жүйріктерін әкеліпті. Солардың бәрінің көңілін күпті қылған Шеркештің Құлагері. Бұл жолы ерен жүйрік бас бәйгені алмай қоймасы хақ. Адай атбегілері ақылдаса келіп, көздерінің сұғы бар, тілдері өткір екі адамды жүйрікті көріп келуге жұмсады. Олар Келімберді жағынан Олжашы Назар, Құдайкеден Тіней Мүсір еді. Қос сыншыны Шеркеш Баба жақтырмай қабылдады. Құла атты ақ жабумен тұмшалап алты қанат үйге кіргізіп қойыпты. Атбегі адайлар қымтаулы тұрған жүйріктің бар болғаны төрт тұяғын көріп, кері қайтты.
-Жүйріктің жайы қалай екен? Көрдіңдер ме?
-Төрт тұяғынан басқа еш жерін көре алмадық. Жануардың тұяқ бітісі зергер соққан алтын айшықтан да бетер екен, жерді баспай, ұшуға жаралғандай. Жылқы біткенге бәйге бермеймін деп тұр...
Олжашы Назар да, Тіней Мүсір де бір-бірін қоштап осылай десті.
Ертесіне бәйгеге қосылатын аттар алысқа айдалды. Алайда бұл жүйріктердің санатында Бабаның Құлагері жоқ еді.Қайран жүйріктің төрт тұяғы қорғасындай балқып кеткен. Бәйге аттарына қосуға келмей, алты қанат ақ боз үйден аттап басып шыға алмай қалды. Шеркеш Баба кірпік қақпай күзетіп, пәле-жаладан канша қорғап бақса да, жүйрік аттың төрт тұяғы аяқ астынан кеселге тап болыпты. Дүбірге елеңдеп, дегбірі таусыла ұмтылғанымен тұра алмай тұралап қалған қайран дүлдүлді арбаға тиеп, тағдырына лағнет айтып Баба ауылына қайтып келе жатты.
Адайлар бұл жүйрікке Ақан серінің Құлагеріне қастық қылған Батыраш құсап балта сілтемеген, ерен дүлділге найзадан да өткір көздің сұғы тиіп, қылыштан да кескір тіл тиген еді. Айналасын асып туған асылдығымен сескендіріп тастаған бұл жүйрікті тінейлер жағы «біз аттық», олжашылар жағы «біз аттық» деп біразға дейін әңгімеге арқау болды. Бір жаманы сол дау әлі күнге ұмытылмай жалғасып келеді.
Эпилог орнына
Кейуана Күйкеннің көкірегінде жатқан телегей теңіз сырдың бір мысқалы осындай. Шым-шымдап тартып көріп, түйсіне білсең бір сәт таңдайың бал татығандай, тіршіліктің таңғажайыптарына таң тамаша қаласың. Бір сәт көкейіңе мұң толып, көзіңе жас аларсың. Маңғаз жатқан маң даладан, мәрт мінезді бабалардың басқан ізін қарайсың. Пірлік пенен пенделіктің жер мен көктей арасын, сол іздерден табасың...
Бұл Үстірттің баяны көп жазатын.
Айнахан Есет,
«Маңғыстау»
Читать далее
четверг, 1 ноября 2007 г.
Ақтауда Жалау Мыңбаевқа ескерткіш ашылды
Заманында кедей-жұмысшы отбасында дүниеге келіп, қазақша-орысша білім алған қайраткер сонау Адай уезінің ревком мүшесі, милиция бастығынан бастап Қазақстан Орталық Атқару Комитеті Президиумының Төрағасы дейінгі еңбек жолынан өтті. Бар
болғаны отыз жеті жыл ғұмыр кешіп, жарық дүниеден құйрықты жұлдыздай жарқырап
ағып өткен, бойдағы бар қуаты, күш-жігерін елінің тәуелсіздігі мен бостандығы жолында сарп еткен жайсаң тұлғаның көмескі тартқан берен бейнесін жаңғырту бүгінгі зерделі ұрпақ еншісіне тиіпті. Біртуар тарихи тұлға, көреген де көсем ойлы атпал азаматқа арналған еңселі
ескерткіштің ашылуына арналған жиынға облыс әкімі Қ.Көшербаев, Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары Ә.Кекілбаев, С.Оспанов, Г.Сейтмағанбетова,
Ж.Сәрсенқұлов, Батыс Қазақстан облысының әкімі Б.Ізмұханбетов, ҚР Энергетика және минералды ресурстар вице-министрі Л.Қиинов, белгілі басқа да азаматтар қатысты.
Читать далее
среда, 31 октября 2007 г.
Оразмағамбет ахунның 125 жылдығы
Кеңес өкіметі орнаған жылдары отбасын Маңғыстауда қалдырып, түрікмен еліне қудаланады. Сол жерден Иранға жер аударылса да, бәрібір Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің қызметкерлері Оразмағанбетті ол жерде де тыныш жүргізбей, артынан адам салады. Ираннан алдырып, 1937 жылы 1 қырқүйекте Ашхабад түрмесіне қамайды. Тергеу бір жылдан астам уақыт бойы жүреді. 1939 жылы оны ату жазасына бұйырған.
Геолог, ағартушы Оразмағанбет Тұрмағамбетұлының өмірбаянын зерттеу мақсатында ұйымдастырылған тарихшылардың Иран еліне сапары кезінде, ғалымның қолжазбалары табылған. Артында 50 шақты еңбек жазып қалдырғаны анықталады. Ұрпақтары оның қамауда болған Ашхабад абақтысының орнына барып, ата аруағына құран бағыштап, топырағын туған жеріне беріп жібереді.
Ғалымның 125 жылдығына арналған мерейтойға Оразмағанбеттің Ираннан балалары мен туған-туысқандары, оның мұраларын зерттеген ғалым-тарихшылар қатысты. Өлкетанушы Отыншы Көшбаев құрастырған «Дала данасы» кітабының тұсаукесері өтті. Еңбекте қазақ халқынан шыққан тұңғыш геолог, Бұқара, Хиуа, Стамбул, Үргеніш діни оқу орындарында білім алған дінтанушы, Алашорда партиясының белсенді мүшесі, саясаткер Оразмағанбет Тұрмағамбетұлының өмірі мен шығармашылық жолы қамтылған. Сондай-ақ Түрікмен елінде Ұлттық қауіпсіздік комитетінде сақталған тергеу ісі туралы да жазылған.
Конференция барысында қатысушылар тарапынан қоғам қайраткері Оразмағанбет Тұрмағамбетұлы жайында оқу ордаларының студенттеріне ғылыми тақырыпқа диссертация жазу ісі ұсынылды. Сондай-ақ орта білім ошақтарында жергілікті ұлы тұлғалар жөнінде арнайы пән енгізу қолға алынса екен деген ұсыныс айтылды. Мерейтойдың соңында облыстық мұражай экспонаттарының көрмесі ашылды.
Авторы-Тельман Бейсенов
Читать далее
Қосай ата-500 жыл
Маңғыстауда қыркүйек-қазан айларында қатарынан үш үлкен той дүркіреп өтті. Оның біріншісі – Қосай атаның 500 жылдығы.
Адайдан тараған екі бала – Құдайке мен Келімберді. Қосай – Құдайкенің баласы екен. Заманында адайлар Алатау төңірегін мекен еткен. Қосай – адайлардың бас батыры болыпты. Мал-жанға Жетісу тарлық ететін болғасын Қосай батыр өз ауылымен жер іздеп Маңғыстауды бетке алып, үлкен көш болып шығады. Қыс кезі болса керек, Сырдариядан мұз үстімен өтіп бара жатқанда, мұз ойылып кетіп, көш суға кетеді. Азғантай адаммен Қосай ғана тірі қалады. Сол кезде Қосай ата жасы жетпіске тақаған кісі болыпты. Сонда да кезінде атақты батыр болған қайратты кісінің қуаты қайтпағанын байқаған туыстары оған түрікменнің Оғылмеңлі деген қызын алып береді. Міне, сол Қосай-Оғылмеңліден тараған ұрпақ бүгінде Қосай-Түрікпенадай атанған үлкен ру.
Адайларда «Жолға шықсаң жолдасың Қосай болсын» деген сөз бар. Бекет атадан бұрын адайдың ұраны «Қосай» болған деген де сөз бар. Адайларда қашаннан қалыптасқан дәстүр бойынша үлкен ас-тойларда алдымен астан Қосай ұрпағы ауыз тиеді, жасы басқа ру ақсақалынан кіші болса да Қосай ұрпағы бас ұстайды. Бұл дәстүр күні бүгінге дейін сақталған.
Қосай ата Қарақалпақстанның Бестөбе деген жерінде мәңгілік тыныш тапқан. Ата тойы қарсаңында маңғыстаулықтар өкілдері атаның басына зиярат ете барып, кесенесін қалыпқа келтірді. «Қосай ата» деген ғылыми конференция ұйымдастырылып, аламан бәйге, құнан жарыс, жорға жарыс, спорттық сайыстар, ақындар мүшәйрасы өтті. Үш күн бойына тойланған Қосай ата тойы ел есінде қалар үлкен мереке болды.
Читать далее
Адай ата -Отпан тау
Маңғыстаудың ең биік шоқысы Отпан тау болып есептеледі. Жаугершілік заманда ел іргесіне жау тигенде адайлар Отпан тау басына от жағып белгі берген. Оны көрген батырлар келісімді жерге жиылып, бас біріктіріп, жауға соққы берген. Сондықтан Отпан тау ел бірлігінің символы болып келді. Маңғыстаудың, исі қазақтың танымал ақындары Сабыр Адай мен Светқали Нұржан бас болып, 2003-жылы осы Отпан тау басына Адай ата кесенесін салу жөнінде іс басталған болатын. Қазан айының 25-жұлдызында сол жұмыс оңына асып, кесене ашылды.
Адай ата кесенесі Отпан таудың ұшар басына орналасты. Оның жанында Ұран от жағылды. Сәл төменірек «Түгел түркі түбі бір, түп атасы – Көкбөрі» деген ұғымға сай Көкбөрінің алып бейнесі орнатылды. Одан да төмен Ақсарай салынды, ол ел ақсақалдарының бас қосып, ақылдасар, пәтуаласар орны әрі мұражай болмақ. Тікұшақ қонатын алаң, жолдар салынып, бұл жер үлкен тарихи-мәдени кешенге айналды.
Кешеннің ашылуына Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев құттықтау жолдады. Бұл той да үш күн тойланып, 500 үй тігілді. Түрлі ұлттық спорт жарыстары, мүшәйра, республикалық ақындар айтысы, ғылыми конференция ұйымдастырылды. Аламан бәйге мен ақындар айтысының Бас жүлдесіне шетелдік джип автомобильдері тігіліп, мүшәйра жеңімпаздары 500 мың мен 50 мың теңге арасында сыйлықтар алды. Бұл той – Адай рухын асқақтатқан, ел бірлігін ту қылып көтерген, Маңғыстау тарихындағы ұлы оқиғалардың бірі болды.
Читать далее
четверг, 11 октября 2007 г.
Сөз басы
Биссмилла!
Бұл блог - менің екінші блогым. Бірақ, бара-бара тек осы блогты ұстап қалатын болармын. Бірден жиі-жиі жаңартып, көзге түсуді мақсат етпедім. Басты мақсатым - Маңғыстау туралы жан-жақты материалдар беріліп тұратын мазмұнды блог жасау. Бірінші блогымда кеткен қателіктерді қайталамай, қызықты да көркем ету.
Читать далее
